I. Odmowa zeznań w postępowaniu cywilnym (np. sprawa o zapłatę odszkodowania, zasiedzenie, zachowek).

Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu. Dotyczy to również jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia (adopcji).

Wstępnymi są rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd. Zstępnymi są dzieci, wnuki, prawnuki itd. Rodzeństwo to bracia i siostry, także przyrodni (nie ma znaczenia, czy rodzeństwo pochodzi od tych samych rodziców, czy też od tego samego ojca, czy od tej samej matki). Powinowaci to krewni drugiego małżonka (teść, teściowa i ich rodzice, dziadkowie, pradziadkowie; pasierb, pasierbica strony i ich potomstwo; bracia i siostry małżonka strony). Świadek nie ma obowiązku uzasadniać, dlaczego chce skorzystać z prawa odmowy zeznań.

Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia.

WAŻNE: osobom pozostającym we wspólnym pożyciu (konkubent, partner życiowy)  w postępowaniu cywilnym nie przysługuje  prawa do odmowy zeznań.

Odmówienie odpowiedzi na pytanie (postępowanie cywilne).

Świadek może odmówić odpowiedzi na zadane mu pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej.

II. Odmowa zeznań w postępowaniu karnym (gdzie występuje podejrzany/oskarżony np. w sprawie kradzież, oszustwo, uszkodzenie ciała).

Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Prawo do odmowy zeznań  przysługuje osobie najbliższej dla oskarżonego.  Za osobę najbliższą uważany jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek (również były małżonek po rozwodzie). Jest to  także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (konkubent, partner).

WAŻNE: Obecnie uznaje się, że odmienność płci osób pozostających w bliskiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k. (Uchwała Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 25 lutego 2016 r. I KZP 20/15). Co za tym idzie  takie osoby, przy ustaleniu, że pozostają we wspólnym pożyciu – powinny korzystać z prawa do odmowy składania zeznań. 

Uchylenie się od odpowiedzi na pytanie (postępowanie karne).

Świadek  może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Obawa pociągnięcia do odpowiedzialności w wypadku udzielenia odpowiedzi na pytanie dotyczy odpowiedzialności karnej oraz odpowiedzialności karnoskarbowej. Nie może być podstawą do powołania się na powyższy przepis obawa przed grożącą odpowiedzialnością za wykroczenie, za wykroczenie skarbowe, jak i obawa przed odpowiedzialnością dyscyplinarną, cywilną, administracyjną czy służbową.

Zwolnienie od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osoby pozostającej z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym.

Można zwolnić od złożenia zeznania lub odpowiedzi na pytania osobę pozostającą z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym, jeżeli osoba taka wnosi o zwolnienie.

Podstawą do skorzystania z tego prawa jest zatem:

• złożenie wniosku (na piśmie lub do protokołu) o zwolnienie z obowiązku składania zeznań lub odpowiedzi na pytanie;
• uprawdopodobnienie istnienia pomiędzy świadkiem a oskarżonym szczególnie bliskiego stosunku osobistego (np. długoletnia przyjaźń, narzeczeństwo, fakt posiadania wspólnego dziecka przez osobę składającą zeznania i podejrzanego bądź oskarżonego).

Chodzi o związki bliższe niż tylko towarzyskie, cechujące się szczególnie silną więzią emocjonalną, na tyle intensywną by mogła ona prowadzić do konfliktu sumienia po stronie zeznającego. Niezbędnym warunkiem jest to, aby relacja bliskości była aktualna, czyli występowała w chwili składania wniosku o zwolnienie. 

Decyzja w przedmiocie wniosku świadka o zwolnienie od zeznania lub odpowiedzi na pytania należy do organu procesowego, przed którym miałoby być przeprowadzone przesłuchanie. Organem tym jest w przede wszystkim prokurator, Policja, sąd.